Dzieje ziemi bolesławieckiej – referat okolicznościowy na uroczystą sesję Rady Miejskiej i Rady Gminy Bolesławiec w 50-lecie – powrotu ziemi bolesławieckiej do Polski

Reklama

50 – lecie ziemi bolesławieckiej w granicach Polski jest okazją do refleksji nad tym, co działo się tu wcześniej. Przy okazji tej rocznicy warto zająć się przez chwilę tym, co wiemy o początkach dziejów tej ziemi i o tym, co działo się tu później.
Najstarsze ślady pobytu ludzi w tej części Dolnego Śląska pochodzą z okresu ok. 80 tys. lat temu. Są to znaleziska archeologiczne w pobliżu Złotoryi. Nad Bobrem znajdują się pozostałości świadczące o tym, że ludzie żyli tu w okresie mezolitu – tj. środkowej epoki kamiennej z okresu 10000 – 4200 lat p.n.e., a z rejonu Bolesławca z okresu wczesnej epoki żelaza 650 – 400 p.n.e. pochodzą gliniane figurki ptaszków, znalezione w Ulinie w pobliżu Włodzic Wielkich i naczynia o kształcie zwierzęcym znaleziono w Wiznie.
W okresie wczesnego średniowiecza, tzn. w czasach od V do X wieku, nad górnym i środkowym Bobrem zamieszkiwało jedno ze śląskich plemion słowiańskich – Bobrzanie. W/g stanu naszej dzisiejszej wiedzy nie ma jednak pewności gdzie należy szukać początków miasta. Archeologiczne potwierdzenie obecności Bobrzan odnosi się do lewobrzeżnej (zachodniej) części miasta -Bolesławie. Na tym terenie znajduje się grodzisko z X wieku. Niektórzy badacze opowiadający się za początkami miasta z tej strony Bobru, powołują się także na wzgląd praktyczny. Chodzi o to, że niżej położona prawa (wschodnia) strona Bobru bardziej była narażona na niszczycielskie działanie jego wylewów. Być może chodziło także o to, że takie usytuowanie grodu miało lepiej spełniać funkcje obronne wobec zagrożeń od strony wschodniej.
Z okresu X – XIV w. pochodzi drugie grodzisko, znajdujące się po prawej stronie Bobru – ok. 100 m. na wschód od skrzyżowania ul. Staszica i Stolarskiej. Ze wzniesieniem tego grodu obronnego wiąże się przeniesienie centrum osadnictwa na prawy brzeg rzeki. Wiele więc wskazuje na to, że na terenie obecnego miasta były dwa grody, przy czym wcześniejszy – z lewej strony Bobru – był grodem plemiennym Bobrzan, a później -zapewne po włączeniu tych ziem w obręb państwa polskiego – wzniesiony został po prawej stronie Bobru gród pełniący funkcje administracyjne i obronne w pobliżu zachodniej granicy państwa i dlatego też był usytuowany przed rzeką, która także odgrywała ważną rolę obronną.
Innym miejscem, gdzie odkryto wczesnośredniowieczne grodzisko Bobrzan jest wieś Otok. Odkryty ok. 1 km na południowy – wschód od tej wsi ośrodek obronny Bobrzan pochodzi z okresu X – XII w. (M. i T. Kaletynowie, "Grodziska wczesnośredniowieczne woj. wrocławskiego", Wrocław 1968, str. 36 – 40).
O tym, że w Bolesławcu istniał gród wiemy także ze źródeł pisanych. Wprawdzie w najstarszym spisie grodów śląskich, zamieszczonych w bulli papieża Hadriana IV z 1155 r., potwierdzającej zasięg biskupstwa wrocławskiego, kasztelania bolesławiecka nie została wymieniona, ale informacje o niej są w dokumentach z I poł. XIII w. Znamy także imiona kilku kasztelanów sprawujących urząd w grodzie bolesławieckim. Oznacza to, że Bolesławiec w tym czasie był grodem kasztelańskim. Kasztelanie, czyli okręgi grodowe, były jednostkami podziału kraju wprowadzonymi przez pierwszych Piastów.
Tyle wiemy o grodach na ziemi bolesławieckiej.
Pod koniec IX wieku południowe dzielnice Polski – Śląsk i Małopolska zostały włączone do Państwa Wielkomorawskiego, a po jego upadku na początku X w. znalazły się pod panowaniem czeskim. W końcu X w. (w ostatnich latach panowania Mieszka I lub na początku rządów Bolesława Chrobrego) obydwie te dzielnice -zapewne po konflikcie z Czechami -zostały włączone do Polski. Śląsk znalazł się jeszcze na krótko pod panowaniem czeskim w rezultacie wyprawy księcia Brzetysława z 1039 r. ale został odzyskany przez Kazimierza Odnowiciela w 1050 r.
Pozostałością tej Polsko – Czeskiej rywalizacji o Śląsk jest tzw. Dokument praski, wystawiony w 1086 r. przez cesarza niemieckiego Henryka IV, w którym wymienione jest plemię Bobrzan, wraz z innymi plemionami śląskimi, jako należące do biskupstwa w Pradze. Najprawdopodobniej dokument ten przedstawia jedynie pretensje biskupstwa w Pradze do dziedzictwa po metropolii wielkomorawskiej.
Zaczątek miasta Bolesławiec stanowiła osada rzemieślnicza – kupiecka tworząca się w pobliżu grodu. Jej rozwojowi sprzyjał fakt, iż przez Bolesławiec wiodły trzy szlaki Handlowe: z Wrocławia do Lipska, z Wrocławia do Pragi i Jeleniej Góry przez Lwówek Śl. oraz ze Szprotawy do Lwówka Śląskiego. Fryderyk Holstein, autor "Kroniki bolesławieckiej..." napisanej w II poł. XVI w. podał, że od trzech karczem, które tu były, miejscowość tę nazwano "Trzy Karczmy", a rozbudowę miasta przypisał księciu śląskiemu Bolesławowi Wysokiemu (1177 – 1201), który też miał mu nadać nazwę od swego imienia.
Ważnym etapem w procesie kształtowania miasta była lokacja na prawic niemieckim. Podstawą takiej lokacji był dokument lokacyjny, wystawiany najczęściej przez panującego, stanowiący wyraz prawny wyodrębnienia miasta z pozostałego terytorium, a mieszczaństwa jako stanu od pozostałej ludności kraju.
Lokacja wprowadziła wykształcone w Europie Zachodniej i Środkowej formy organizacyjne i prawne do istniejących w Polsce osad miejskich. Miasto lokowane wznoszono zwykle obok dawnej osady miejskiej, przejmując z reguły jej nazwę. Dawna osada spadała wówczas do roli przedmieścia lub wsi. Nowe miasto budowano według planu urbanistycznego z rynkiem w centrum i wychodzącymi od niego prostopadłymi ulicami. Biorąc to pod uwagę staje się zrozumiałe dlaczego Rynek w Bolesławcu jest usytuowany w pewnym oddaleniu od miejsca, gdzie znajdował się gród kasztelański.
Dokument lokacyjny Bolesławca nie zachował się. Wobec jego braku należy szukać potwierdzenia faktu istnienia miasta w innych dokumentach z tego okresu i na tej podstawie określić datę lokacji miasta. Pierwsza znana nam wzmianka o Bolesławcu jako mieście zawarta jest w dokumencie z roku 1251, w którym książę śląski Bolesław Rogatka darował zakonowi sióstr Magdalenek w Nowogródźcu 3 miarki srebra rocznie z cła miasta Bolesławca. Po raz drugi Bolesławiec występuje jako miasto w dokumencie z roku 1260, w którym książę Konrad II Głogowski, sprzedał braciom św. Ducha w Bolesławcu młyn w swoim mieście w Bolesławcu. Istnienie miasta w następnych latach nie budzi już niczyich wątpliwości. Wobec braku zarówno dokumentu lokacyjnego, jak i wiarygodnych o nim informacji, właściwym wydaje się przyjęcie za początek miasta pierwszej wzmianki o Bolesławcu jako mieście – a więc roku 1251 – jako daty najbliższej jego lokacji.
Wprawdzie wiele miast Dolnego Śląska zostało lakowanych za panowania Henryka I Brodatego (1201 -1238): Złotoryja 1211, Lwówek Śląski – 1217, Środa Śląska – 1223, Nowogrodziec – 1233, ale nie ma ani jednego wiarygodnego potwierdzenia lokacji w tym czasie. Co więcej -książę Henryk I Brodaty przyznając w dokumencie z 1233 r. prawa miejskie według wzoru niemieckiego Nowogródźcowi powołuje się na to, że jest nimi zaszczycony już Lwówek Śląski, a nie wspomina w ogóle sąsiedniego Bolesławca. Dlatego też uzasadniona jest hipoteza, że za panowania tego księcia Bolesławiec praw miejskich nie posiadał.
Po otrzymaniu praw miejskich w Bolesławcu obok kasztelana pojawił się dziedziczny wójt jako pełnomocnik panującego. Wójt stał na czele ławy miejskiej, którą zresztą traktował jako swój organ przyboczny, miał bowiem wpływ na dobór ławników. W II poł. XIII w. powstał organ samorządu miejskiego – rada miejska, powoływana przez patrycjat, najmożniejszą grupę ludności miejskiej. Rada zajmowała się sprawami handlu, rzemiosła i bezpieczeństwa w mieście. Między radą miejską jako przedstawicielstwem miejskim, a wójtem, będącym przedstawicielem panującego, dochodziło do sporów. Najlepszym sposobem ich zakończenia było wykupienie wójtostwa. Doszło do tego w roku 1326. Od tego czasu rada miejska stała się pełnosprawnym zwierzchnim organem samorządu miejskiego. Na jej czele stal jeden z rajców jako burmistrz.
Ziemia bolesławiecka miała w XIII w. polski charakter osadniczy. W okolicach Bolesławca w tym okresie 36 miejscowości nosiło polskie nazwy. Wiele wsi do XX wieku zachowało w nazwie słowiański źródłosłów. Należą do nich m.in. Bolesławiec Czerna, Dobra, Golnice, Gromadka, Kliczków, Kozłów, Kraszowice, Krępnica, Kruszyn, Lubichów, Mierzwin, Modła, Nowa Oleszna, Ołdrzychów, Otok, Parkoszów, Parowa, Przejęsław, Pstrąże, Warta Bolesławiecka, Wierzbowa, Wykroty, Zebrzydowa (za: B. Czyżewski, "O Górze Polaków czyli o początkach Bolesławca na podstawie miejscowych kronik", W: Bolesławiec. Szkice z dziejów miasta, Materiały sesji popularnonaukowej 10 maja 1986 r.).
Ludność miasta początkowo tak że była polska, o czym świadczą znane nam nazwiska mieszczan z XIV wieku: Mikołaja Brody – pierwszego burmistrza Bolesławca od 1326 r. i jego następców – Piotra Wilka, Piotra Apecza i Arnolda Czeszwica. Już jednak w II połowie XIV w., a więc jeszcze pod rządami piastowskich książąt, przewagę zdobyła ludność niemiecka.
Po wykupie wójtostwa i likwidacji urzędu kasztelana władzę w mieście zaczął skupiać niemiecki patrycjat. W związku z tym w następnym okresie coraz rzadziej w historii miasta pojawiają się polskie nazwiska, a popierani przez książąt niemieccy przybysze opanowali zarówno administrację, jak i zdobyli dominującą rolę w handlu i rzemiośle. W końcu XVw. dochodzi nawet do przejawów dyskryminacji ludności polskiej, czego przykładem jest poświadczenie rady lwóweckiej z 1484 r., wydane Janowi Opeciowi z Ocic, "że jest urodzonym i prawdziwym Niemcem, a w związku z tym może ubiegać się o prawo szkolenia czeladników piekarskich", czy charakterystyka wystawiona z 1494 r. przez mistrzów szewskich jednemu z czeladników, że "ma nieskazitelną opinię, ponieważ nie przestaje z pastuchami, muzykantami ani ludźmi wendyjskiego (słowiańskiego) pochodzenia" (za: J. Bachmiński, Bolesławiec, Wrocław 1970, str. 14).
Te przykłady pochodzą już jednak z okresu kiedy ziemia bolesławiecka, wraz z całym Śląskiem, utraciła łączność polityczną z Polską. W czasie bowiem kiedy Władysław Łokietek jednoczył Polskę po okresie rozbicia dzielnicowego większość książąt śląskich uznała zwierzchnictwo króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Na taką decyzję książąt śląskich wpłynęła obawa przed utratą swych dzielnic poprzez ich włączenie do jednoczącego się Królestwa Polskiego. Nie bez znaczenia były też wpływy niemieckiego patrycjatu na Śląsku, który widział lepsze zabezpieczenie swych interesów gospodarczych w związku z Czechami.
Wprawdzie to zhołdowanie księstw piastowskich ominęło na pewien czas ziemię bolesławiecką, która wtedy wchodziła w skład księstwa świdnicko-jaworskiego, ale wkrótce i ona wraz z całym księstwem, po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 r. (na podstawie wcześniejszych umów) znalazła się w obrębie Korony Czeskiej.
Te wydarzenia polityczne XVI wieku przesądziły o dalszych drogach rozwojowych tej ziemi. Dalszy rozwój wiązał się z umacnianiem żywiołu niemieckiego i coraz silniejszymi więzami kulturalnymi i gospodarczymi z Czechami i z Niemcami.
Z okresu panowania ostatnich Piastów i czasu przynależności ziemi bolesławieckiej do Korony Czeskiej pochodzą niektóre zabytki architektury w mieście. Należą do nich w szczególności fortyfikacje miejskie, zbudowane w XVIII i XIV wieku oraz zamek, który znajdował się w miejscu obecnego kościoła pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy przy Placu Zamkowym. Mury obronne oraz porozumienia z sąsiednimi miastami (znane są porozumienia z lat 1346 i 1398) miały służyć zapewnieniu bezpieczeństwa mieszkańcom miasta i bezpieczeństwa handlu. Fortyfikacje te okazały się jednak niewystarczające w okresie wojen husyckich. W 1427 r. husyci zdobyli miejscowości w okolicy Bolesławca, ale samo miasto zdołało się wykupić (okup stanowiło piwo). Ale w dwa lata później, w 1429 r., kiedy husyci ponownie zbliżyli się do Bolesławca większość niemieckiego patrycjatu, opowiadająca się za walczącym z husytami cesarzem niemieckim Zygmuntem Luksemburskim, uciekła z miasta. Husyci zdobyli miasto, częściowo je zburzyli i nałożyli okup, a jako rękojmię jego zapłaty osadzili w czeskim Jaromierzu zakładników z Bolesławca.
Doświadczenia z czasów wojen husyckich sprawiły, że w następnych latach przystąpiono do umacniania systemu obronnego. Pogłębiono fosę i zbudowano podwójny pierścień masywnych wzmocnionych półokrągłymi basztami murów, przez które do miasta prowadziły trzy bramy: Górna (u wylotu obecnej ulicy Sierpnia '80), Dolna (u wylotu ulicy B. Prusa) i Mikołajska (u wylotu ulicy Kutuzowa).
Bramy te spełniały – oprócz obronnych – także inne funkcje: w Dolnej pobierano myto od kupców, Mikołajska miała przywilej drobnej sprzedaży soli, a w Górnej i Mikołajskiej podawano do publicznej wiadomości ogłoszenia rady miejskiej.
Wzrost liczby ludności sprawiał, że w obrębie murów miejskich zaczynało być za ciasno. Już w końcu XV w. dla przybyszów zaczęło brakować miejsca. W związku z tym wzdłuż głównych dróg wylotowych z miasta powstały trzy przedmieścia: Górne, Dolne i Mikołajskie. Największym z nich było Przedmieście Dolne – były tu 4 zakłady garncarskie, młyn papierniczy, tartak, ścieralnia drewna, folusz, młyny. Przedmieście Mikołajskie zamieszkiwali górnicy zatrudnieni w kopalni złota, tu także znajdowała się farbiarnia płótna, szpital, młyn pieprzu, cmentarz i stawy. Na przedmieściu Górnym istniał zakład garncarski, strzelnica, a w XVII w. zbudowano tu cegielnię (za: B. Berduła. Zarys dziejów Bolesławca do 1742 r., W: Bolesławiec. Szkice z dziejów miasta...).
Z XV w. pochodzą także dwie najbardziej okazałe budowle w centrum miasta: ratusz i kościół p.w. Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny. Pierwszy ratusz został wprawdzie wybudowany wcześniej, zapewne zaraz po wykupie wójtostwa, ale został on spalony w czasie najazdu husytów. Murowany budynek wraz z wysoką wieżą został wzniesiony w 1432 r. W latach 1525-1535 ratusz został rozbudowany. Kościół parafialny WNMP (dawniej także i św. Mikołaja) obecną swą postać otrzymał w latach 1482-1492. Powstał on w miejsce, gdzie od XIII wieku była świątynia pod tym samym wezwaniem, która została zniszczona podczas najazdu husyckiego w 1429 r. Starszy od tych budowli jest kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej. W obecnym swoim kształcie został on wybudowany w I poł. XIV w.(na miejscu, gdzie w 1270 r. wzmiankowane było istnienie kaplicy), a przebudowany został w wieku XVI.
W 1526 r. ziemia bolesławiecka wraz z całym Śląskiem i Czechami, na mocy wcześniejszego układu Jagiellonów z Habsburgami, znalazła się w granicach monarchii Habsburgów. Bolesławiec należał wtedy do największych miast śląskich. W 1549 r. liczył 3450 mieszkańców. W 1531 r. przystąpiono do budowy sieci kanalizacyjnej. Ścieki kierowano drewnianymi przewodami, wykorzystując ukształtowanie terenu, w kierunku zachodnim – do Bobru. Nie rozwiązało to jednak wielu problemów związanych z utrzymaniem czystości w mieście, gdyż jeszcze w 1570 r. rada miejska wydała zarządzenie o ograniczeniu swobodnego wałęsania się świń po ulicach miasta oraz zakazie wylewania nieczystości na jezdnie po brzasku i przed zmrokiem. W tym okresie także, w roku 1565, zbudowano instalację wodociągową o grawitacyjnym systemie działania – drewnianymi przewodami woda była kierowana do 148 domów i 9 otwartych zbiorników.
Działania te wpłynęły korzystnie na zdrowotność mieszkańców, a zarazy nawiedzające Bolesławiec zabierały mniej ofiar niż w innych miejscowościach. Mimo tego jednak w 1565 r. zmarło na ospę blisko 500 osób.
W 1573 r. powstał w Bolesławcu pierwszy posterunek pocztowy, a od 1596 r. było regularne sześciodniowe połączenie Wrocławia z Lipskiem. Stan dróg, mimo iż od wieków wiodły tędy szlaki handlowe, był zły. Przyczyną tego stanu dróg było ich zbyt niskie ułożenie w stosunku do Złotego Potoku i stawów. Drewniane mosty na Bobrze były wielokrotnie niszczone, gdy w tej górskiej rzece podniósł się poziom wody (pierwsza wzmianka o drewnianym moście na Bobrze pochodzi z roku 1361).
Oprócz zabiegów gospodarczych mieszczanie bolesławieccy dbali też o edukację swoich dzieci. W Bolesławcu była szkoła parafialna. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1452 r. Najsłynniejszym jej absolwentem był Martin Optiz (1597 -1639), niemiecki poeta i teoretyk literatury, dworzanin i historiograf króla polskiego Władysława IV. Na dalszą naukę młodzież bolesławiecka wyjeżdżała głównie do Wittenbergii i Norymbergii.
Stamtąd też szybko, bo już w 1518 r.,dotarły do Bolesławca wpływy reformacji. Po kilku latach – w 1524 r. kościół i władza świecka zostały w Bolesławcu przejęte przez ewangelików. Do większych zamieszek religijnych tu nie doszło. Można powiedzieć, że XVI stulecie było także "złotym wiekiem" Bolesłwca.
O wiele gorzej zapisał się w dziejach miasta wiek XVII. Przebiegał on bowiem pod znakiem wojen, epidemii klęsk żywiołowych. Zaczęło się od buntu chłopskiego w 1597 r. w Krzyżowej, gdzie chłopi zburzyli dom należący do miasta. Później odcisnęła swe piętno wojna XXX-letnia (1618-1648). W latach 1620-1622 w Łące, Kraśniku, Olesznej i Tomaszowie miały miejsce krwawo stłumione bunty chłopskie. Katastrofalny dla Bolesławca okazał się jednak końcowy okres wojny XXX-letniej, kiedy to wielokrotne przemarsze wojsk cesarskich i szwedzkich, nagminnie stosujących przemoc doprowadziły do zniszczenia miasta. Dogodne położenie przy głównej drodze u brodu na Bobrze w warunkach tej wojny spowodowało zagładę miasta. Dochodziły do tego jeszcze dziesiątkujące ludność epidemie ospy i wielki pożar w 1642 r. (spłonął m.in. zamek). Ludność opuszczała miasto i kryła się w mniej dostępnych siedliskach. Według relacji kronikarskich okropności wojny przeżyło tu zaledwie 80 osób. Prawdopodobnie jednak część mieszkańców po ustaniu działań wojennych powróciła wkrótce do Bolesławca.
Odbudowa miasta ze zniszczeń doby wojny XXX-letniej przebiegała długo i powoli. Zakłócił ją kolejny pożar w 1652 r. Dochodziło także do konfliktów na tle religijnym. Sprzyjanie przez władze cesarskie katolicyzmowi i stosowanie represji wobec protestantów spowodowało w 11 poł. XVII w. emigrację części ludności tego wyznania (m.in. do Rawicza w Wielkopolsce). Emigrowali rzemieślnicy np. ilość szewców i płócienników z ogólnej liczby 52 po 1699 r. zmniejszyła się do 6.
Ze znaczących budynków, które powstały po wojnie XXX-letniej na uwagę zasługuje klasztor zakonu Dominikanów, zbudowany w latach 1676-1680. Do dzisiaj zachowała się tylko jego wschodnia część (przy ul. teatralnej – siedziba władz gminy wiejskiej Bolesławiec), natomiast kościół wraz z częścią zachodnią został zburzony po likwidacji zakonu Dominikanów na pocz. XIX w.
W 1746 r. miasto liczyło 3000 mieszkańców i 250 budynków mieszkalnych. W tym okresie nastąpiła kolejna zmiana przynależności państwowej ziemi bolesławieckiej. W 1740 r. na rozkaz króla Fryderyka II na Śląsk wkroczyły wojska pruskie i w krótkim czasie opanowały tę prowincję. Na mocy pokoju wrocławskiego z 1742 r. Śląsk pozostał przy Prusach. Dwie kolejne wojny śląskie (z lat 1744-1745 i 1756-1763) nie zmieniły tego stanu rzeczy. Bolesławiec ma ponad dwa wieki (do 1945 r.) znalazł się w granicach Prus.
Okres pruski zaczął się pod znakiem wojen. Przejściowo wpłynęło to na pogorszenie sytuacji gospodarczej. Nowe władze zniosły samorząd miejski (wprowadzając na jego miejsce nowy samorząd miejski), zarządziły powszechny pobór do wojska oraz nałożyły podatki, które bezwzględnie egzekwowano. Miary szkód dopełniały klęski elementarne: w 1738 r. pożar, w wyniku którego spłonęło całe Przedmieście Dolne i część zabudowań w centrum miasta oraz wielki wylew Bobru w 1742 r.
Budynki w mieście były jeszcze w tym czasie w większości drewniane. Dla przeciwdziałania pożarom władze pruskie w 1743 r. nakazały budowę domów z cegły lub kamienia i krycie ich dachówką. Nakaz ten nie znalazł jednak posłuchu wśród mieszczan, zbyt ubogich na wznoszenie domów murowanych i dlatego był kilkakrotnie ponawiany – m.in. w 1767 r. przypominano o zakazie krycia domów gontem lub słomą.
W świetle stosunkowo dokładnych danych z 1787 r. wiemy, że Bolesławiec liczył wtedy 238 domów mieszkalnych, 123 domy były na przedmieściach oraz posiadał 34 folwarki mieszczańskie. Wśród domów 104 były kryte dachówką, a 291 gontem lub słomą. Ponadto w mieście było jeszcze 146 pogorzelisk (pozostałość niedawnych wojen i pożarów). Były także budynki publiczne: 3 budynki celne i akcyzy, 4 wartownie, 4 szpitale, ratusz, areszt, 2 kościoły (katolicki i protestancki), plebanie, szkoły. W 1787 r. miasto liczyło 3093 mieszkańców.
Z wejścia tej ziemi w obręb Prus skorzystali protestanci, gdyż uzyskali całkowitą swobodę wyznania, a nawet byli faworyzowani przez króla pruskiego. W 1741 r. zaczęto w Bolesławcu ponownie odprawiać publicznie nabożeństwa protestanckie. Początkowo odbywały się one w sali ratusza, a od 1756 r. w nowo wybudowanym (w stylu późnego baroku) kościele protestanckim, zbudowanym na miejscu zrujnowanego zamku. Obok istniejącej szkoły katolickiej otwarto szkołę protestancką (za: J. Kwak "Bolesławiec w czasach pruskich 1740 – 1870". W: "Bolesławiec w Polsce Ludowej". Materiały sesji popularnonaukowej 12 grudnia 1987 r.).
W latach 1776-1781 dokonano przebudowy ratusza, która nadała budynkowi jego dzisiejszy wygląd. Obok kościoła protestanckiego w 1767 r. wzniesiono dom pastora. W późniejszym okresie, w latach 1854 -1855 przy kościele protestanckim dobudowano wieżę z ciosów kamiennych. Stanowi ona w panoramie miasta trzeci (po kościele WNMP i ratuszu) konkurencyjny element wysokościowy. W początku czasów pruskich, w 1755 r. wzniesiono także Dom Sierot. Budynek ten istnieje do dzisiaj, do niedawna pełnił rolę hotelu robotniczego Zakładów Górniczych "Konrad".
Początek XIX w. przyniósł kolejną wojnę. Po klęsce Prus w 1806 r. na Śląsk wkroczyły wojska francuskie, a z nimi także oddziały polskie. Wojna lat 1806 – 1807 spowodowała kolejne zniszczenia miasta i obciążanie kosztami wojennymi. Wśród różnych wojsk stacjonujących w Bolesławcu w 1807 r. był także 200 -osobowy oddział kawalerii polskiej.
Na dalszą metę dla miasta korzystne okazały się reformy, które przeprowadzono po zawarciu pokoju, a w szczególności:
- w 1808 r. przywrócenie samorządu (pierwsze wybory odbyły się w I809r.)
-w 1810 r. zniesienie przymusu cechowego i wprowadzenie wolności przemysłowej,
- w 1812 r. zniesienie zakazu osiedlania się Żydów w miastach,
-w 1816 r. utworzenie powiatu.
Nim jednak skutki tych reform dały o sobie znać ziemia bolesławiecka kolejny raz została dotknięta działaniami wojennymi lat 1812-1815. Na przełomie 1812/1813 r. przez miasto przeciągały oddziały francuskie (13 grudnia 1812 r. w Bolesławcu znalazł się cesarz Napoleon). Na początku 1813 r. przybyły wojska rosyjskie i pruskie, które miasto musiało utrzymywać. W kwietniu 1813 r. do Bolesławca przybył wraz ze sztabem feldmarszałek Kutuzow, który tu zmarł 28 kwietnia 1813 r. (W 1819 r. król pruski polecił postawić na rynku w Bolesławcu pomnik Kutuzowa; w 1893 r. pomnik ten przeniesiono na dzisiejsze miejsce). W sierpniu 1813 r. na terenie Bolesławca i pobliskich wsi: Tomaszów Bolesławiecki, Wilczy Las, Godnów i Kruszyn toczyły się walki między wojskami francuskimi i rosyjskimi.
Okres napoleoński okazał się krytyczny dla fortyfikacji miejskich. W 1813 r. wycofujące się wojska francuskie wysadziły w powietrze bramy miejskie i część murów obronnych. W ciągu następnego półwiecza zasypano fosę i rozebrano większość murów jako już nie przydatnych dla celów obronnych. W ten sposób powstały bolesławieckie planty spacerowe, ale z pozostałych fragmentów murów dziś jeszcze można odtworzyć przebieg dawnych fortyfikacji. Po zburzeniu części murów obronnych w 1822 r. zbudowano arsenał miejski, przebudowany w 1857 r. na teatr. Obecny jego kształt jest wynikiem późniejszych modernizacji, a zwłaszcza przebudowy w 1886 r. podczas której do wystroju wprowadzono szereg elementów eklektycznych.
W połowie XIX w. powstał wiadukt kolejowy. Budowę rozpoczęto w 1845 roku, w 1851 r. król pruski dokonał uroczystego otwarcia linii kolejowej ze Zgorzelca do Legnicy.
W XIX i XX w. liczba ludności miasta zwiększyła się systematycznie:
1815 r. – 3199 osób 1840 r. – 5843 osób 1861 r. – 7438 osób 1890 r. -12911 osób 1910 r. -16125 osób 1935 r. -20079 osób
Dramatyczny w dziejach Bolesławca był rok 1945. W ostatnich dniach przed nadejściem oddziałów I Frontu Ukraińskiego znaczna część ludności uciekła z miasta w kierunku zachodnim, a po wysadzeniu mostu i wiaduktu na Bobrze w kierunku północnym. 12 lutego 1945 r. przez miasto przeszła linia frontu. Na podstawie decyzji politycznych mocarstw koalicji antyhitlerowskiej Polska otrzymała terytorium na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej z prawem wysiedlenia stąd ludności niemieckiej. Ziemia bolesławiecka powróciła do Polski. Pełnomocnikiem rządu Rzeczpospolitej Polskiej na powiat bolesławiecki był Karol Bieniaszek, który jako pierwszy pełnił także funkcję starosty, a pierwszym burmistrzem Bolesławca został Bolesław Kubik.
Na ziemię bolesławiecką przybyli Polacy z kresów wschodnich, z Polski centralnej oraz polscy reemigranci z różnych krajów. Specyfiką powiatu bolesławieckiego było to, że został on, na podstawie specjalnej umowy zawartej pomiędzy delegacją Polaków z Jugosławii (na której czele stał Jan Kumosz), a rządem RP, przeznaczony na osiedlenie się Polaków z Jugosławii. Na podstawie tej umowy w powiecie bolesławieckim osiedliło się około 15000 polskich reemigrantów z Jugosławii, którzy przybyli tu w sposób zorganizowany, z dobytkiem. Stanowili oni prawie połowę ludności, która w pierwszych latach po wojnie zamieszkała na tej ziemi.
A stan miasta po wojnie można porównać ze zniszczeniami okresu wojny XXX-lctniej. "Miasta właściwie nie było... Czarne oczodoły okien wprowadzały nastrój grozy, stosy skręconego żelaztwa i cegieł, kamieni, jakichś rupieci sięgały pierwszego piętra. Przejście przez ten chaos gruzu wymagało ekwilibrystycznych umiejętności. Ponure wymarłe miasto tonęło wieczorami w ciemnościach. Brakowało gazu, światła, żywności" – wspominała Stefania Tajcher, pierwsza nauczycielka, przybyła do Bolesławca we wrześniu 1945 r., organizatorka pierwszej szkoły podstawowej, otwartej 1 października 1945 r. (cyt. za: P. Śliwko, Dziś i jutro Bolesławca, Wrocław 1985, str. 23).
W końcu 1945 r. Bolesławiec liczył ok. 3000 osób. W 1973 r. miasto liczyło 34412 mieszkańców, a w 1993 r. 44710.. Liczba izb mieszkalnych wynosiła przed wojną 23470. Stan ten osiągnięto w połowie lat 60 – tych.
Utrata (przed kilkoma wiekami) Śląska przez Polskę pod względem politycznym była następstwem decyzji książąt śląskich, ale powiązana była z wielorakimi procesami demograficznymi i gospodarczymi, które się tu dokonywały. Powrót Śląska (a w tym także i ziemi bolesławieckiej) do Polski był następstwem decyzji politycznej mocarstw, decydujących o ładzie europejskim po II wojnie światowej.
Ślady przeszłości widoczne są niemal na każdym miejscu.
Odbudowę miasta rozpoczęto od odgruzowania Starówki. Zainstalowano tam kolejkę szynową z wagonikami do wywożenia gruzu. Przy pomocy żołnierzy z miejscowej jednostki wojskowej i młodzieży szkolnej już w 1948 r. Rynek został oczyszczony z gruzów. Można było przystąpić do porządkowania innych części miasta i rozpocząć jego odbudowę. Największe prace budowlane prowadziła firma państwowa, której nazwy się zmieniały, ale mieszkańcom miasta najbardziej znana jest jako Bolesławieckie Przedsiębiorstwo Budowlane (zlikwidowane w 1991 r.).
Ważnym czynnikiem miastotwórczym było powołanie w 1949 r. Zakładów Górniczych "Konrad". Dla pracowników tej kopalni zbudowano budynki mieszkalne przy ul. Konradowskiej i Zygmunta Augusta w Bolesławcu oraz osiedla mieszkaniowe w Iwinach, Olszanicy i Warcie Bolesławieckiej.
Na przełomie lat 50-tych i 60-tych odbudowano Starówkę oraz zbudowano nowe budynki mieszkalne przy ul. Polnej, Słowackiego i Ogrodowej. Dalsza rozbudowa miasta związana była z działalnością powstałej w 1965 r. Spółdzielni Mieszkaniowej "Bolesławianka". W końcu lat 60-tych zbudowano nowe centrum miasta wzdłuż ul. Asnyka, a następnie osiedla: Południc, Piastów, 40-lecia PRL i Konstytucji 3 Maja. W ostatnich kilkunastu latach powstały osiedla zabudowy jednorodzinnej w rejonie ul. Kosiby, Willowej, Sobieskiego i Witosa oraz Osiedle Kwiatowe i Osiedle Przylesie.
Z dawnych wieków jest na ziemi bolesławieckiej wiele obiektów zabytkowych. Natomiast z najnowszej przeszłości, z ostatniego 50-lecia, pochodzi większość domów mieszkalnych, zakładów przemysłowych i budynków użyteczności publicznej.
Najszybciej zdołano odbudować ze zniszczeń i uruchomić zakłady przemysłowe branży ceramicznej, z której Bolesławiec słynął od wielu wieków. Pracami nad odbudową przemysłu ceramicznego kierował prof. Tadeusz Szafran z Krakowa. Przybył on do Bolesławca już w czerwcu 1945 r. Pisał stąd do rodziny: "Tutaj Śląsk jest bardzo piękny. Bolesławiec byłby bardzo śliczny, gdyby nie zniszczenia... Dla ceramika jest tu, względnie będzie raj prawdziwy. Są tu małe warsztaty, duże i olbrzymie fabryki, wszystkie nieuruchomione, częściowo popalone, maszyny wymontowane i wywiezione", (cyt. za B. Rejwerska, T. Wolanin, Kamionka bolesławiecka, W: Bolesławiec. Szkice z dziejów miastu, op. cit.).
Pod kierunkiem prof. Tadeusza Szafrana uruchomiono produkcję. Jako pierwszy zadymił komin fabryczki ceramicznej przy ul. Górne Młyny 10. Zakład ten stanowił początek największego przedsiębiorstwa tej branży – Zakładów Ceramicznych "Bolesławiec" (od 31 lipca 1994 r. ZC "Bolesławiec S.A.). W 1946 r. została też uruchomiona cegielnia "Zelczów" w Gościszowie oraz Fabryka Płytek Ściennych w Przyborsku. W 1949 r. rozpoczęła produkcję Spółdzielnia Rękodzieła Artystycznego "Ceramika Artystyczna" oraz klinkiernia w Ołdrzychowie.
Warto także wymienić daty otwarcia innych znanych inwestycji: 1951- uruchomienie Zakładów Chemicznych "Wizów",
1952- uruchomienie Bolesławieckiej Fabryki Fiolek i Ampułek "Polfa",
1953- rozpoczęcie eksploatacji rudy miedzi przez ZG "Konrad",
1956 – reaktywowanie szpitala psychiatrycznego,
1958 – uruchomienie cegielni w Czernej,
1962 – uruchomienie Zakładu Doświadczalnego Aparatury Próżniowej,
1966- uruchomienie Zakładów Tkanin Technicznych "Eskord" ("Bonitex"),
1967- uruchomienie kopalni odkrywkowej glin ceramicznych "Zebrzydowa", 1969 – uruchomienie Zakładów Dziewiarskich "Sława",
1970 – uruchomienie Bolesławieckiego Ośrodka Kultury (Forum- 1973),
1970- uruchomienie Zakładu Produkcji Lekkiej Obudowy "Metalplast", 1973/74 – uruchomienie Spółdzielni Inwalidów "Bolmet",
1976- uruchomienie nowego oddziału dziecięcego Szpitala Miejskiego,
1977- oddanie do użytku rotundy (1977/90 siedziba Komitetu Miejskiego PZPR, później Urzędu Rejonowego),
1979 – oddanie do użytku przychodni lekarskiej przy ul. Zwycięstwa,
1982 – uruchomienie nowego zakładu produkcyjnego Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej,
1984 – oddanie do użytku przchodni lekarskiej przy ul. Jeleniogórskiej
To niektóre, jak się wydaje bardziej znaczące, obiekty powstałe w okresie po powrocie ziemi bolesławieckiej do Polski 50 lat temu. Dodać do tego należy rozbudowę szkolnictwa podstawowego i średniego oraz placówek kultury i służby zdrowia w takim zakresie, aby możliwe było zaspokojenie istniejących w tym względzie potrzeb.
Zbudowano wiele obiektów sportowych. Rozwijał się sport. Największy indywidualny sukces sportowy mieszkańca ziemi bolesławieckiej stanowi zdobycie złotego medalu w boksie w wadze piórkowej przez Ryszarda Tomczyka na Mistrzostwach Europy w Madrycie, w 1971roku.
Rozwinął się handel i rzemiosło. Pierwsze jego struktury organizacyjne stanowiło powstałe w 1946 r. Stowarzyszenie Kupców Polskich i zorganizowany w 1947 r. Cech Zbiorowy Rzemiosł na miasto i powiat Bolesławiec (pierwszym starszym cechu był Andrzej Czupkiewicz). Do 1975 r. Bolesławiec był siedzibą władz powiatu. W wyniku reformy administracji terenowej z dnia 1 czerwca 1975 r. powiaty zostały zlikwidowane. Pod względem organizacji administracji publicznej, struktur politycznych, działalności organizacji społecznych oraz życia religijnego ziemia bolesławiecka w mijającym 50-leciu nie różniła się od tego, co miało miejsce w całym kraju. Kolejne konflikty polityczne, które miały w tym okresie miejsce w Polsce i zachodzące w ich następstwie przemiany znajdowały także swoje odzwierciedlenie w życiu tej lokalnej społeczności.
Powojenna odbudowa i rozwój gospodarczy pociągały za sobą szybki wzrost liczby ludności. W końcu 1945 r. Bolesławiec liczył ok. 3000 osób. W 1973 r. miasto liczyło 34412 mieszkańców, a w 1993 r. – 44710. Liczba izb mieszkalnych wynosiła przed wojną 23470. Stan ten osiągnięto w połowic lat 60-tych.
Nie wszystkie struktury i przedsiębiorstwa powstałe w okresie PRL zdołały przystosować się do mechanizmów gospodarki rynkowej. Spośród dużych firm państwowych likwidacji uległy m.in.: BPB (1991), ZDAP (1993), Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Produkcji Pomocniczej (1993), ZPLO Metalplast. Pojawiło się zjawisko bezrobocia. W/g danych Rejonowego Urzędu Pracy na dzień 31 marca 1994 r. zarejestrowanych jako bezrobotnych było 3940 osób, w tym 2053 osoby bez prawa do pobierania zasiłku.
Nowe czasy stanowią nowe wyzwania. Z dotychczasowej historii wynika, że upadki następowały w wyniku wojen i klęsk żywiołowych. Okresy pokoju zawsze sprzyjały rozwojowi dzięki dogodnemu położeniu i bogactwom naturalnym. Te walory ziemi bolesławieckiej należy wykorzystać także i w obecnych czasach.

Reklama