W 1856 roku sejmik prowincji śląskiej we Wrocławiu powołał Komisję Budowy Prowincjonalnego Psychiatrycznego Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego, a funkcję przewodniczącego powierzono hrabiemu von Burghauss. Na powstanie kompleksu w Bolesławcu wpłynął niezwykle atrakcyjny teren, łatwość w otrzymaniu materiałów na budowę oraz korzystne warunki przedstawione przez władze miasta.
Autorem projektu architektonicznego był Richard Schiller. Zaprojektował on kompleks dla 400 pacjentów, otoczony wysokim murem i oddalony od centrum miasta, w stylu neogotyckim. Prace przygotowawcze rozpoczęto w maju 1857 roku; wykupiono grunty pod przedsięwzięcie, a rok później rozpoczęto budowę obiektu.
Pierwsze pawilony szpitalne powstały od strony al. Piastów i posiadały imponujące rozmiary. Do dziś zachwycają mieszkańców monumentalizmem i stylem. Budynki szpitalne w 1863 roku zostały podłączone do Miejskiego Zakładu Gazowniczego, co umożliwiło zastosowanie nowoczesnego jak na ówczesne czasy oświetlenia gazowego wewnątrz obiektów.
Zakład posiadał system: wodociągowy, kanalizacyjny, ogrzewania pomieszczeń oraz zbiornik na wodę. Do głównego wejścia przy alei Piastów wybudowano nową drogę. Przy realizacji projektu poświęcono wiele uwagi zieleni oraz ogrodom, które miały zapewnić formę terapii i stanowić źródło pożywienia dla pacjentów.
W pobliskim lesie ulokowano cmentarz, na którym chowano pacjentów i personel szpitala. Szacuje się, że pochowano na nim około 3000 zmarłych. 16 lipca 1863 roku dokonano uroczystego otwarcia szpitala, a po nim w hotelu Kronprinz; odbyło się eleganckie przyjęcie. Pierwszych pacjentów przyjęto już następnego dnia ze szpitala w Płakowicach.
Zakład od początku swojej działalności przyjął rewolucyjną metodę leczenia pacjentów, która opierała się leczeniu z ograniczeniem środków przymusu (np. kaftanów bezpieczeństwa, pasów), można je było stosować tylko za zgodą lekarza i w określonych przypadkach. Dyrektor kładł nacisk na odpowiedni stosunek personelu do pacjentów oraz regularny rozkład dnia, w skład którego wchodziły np. prace w ogrodach warzywnych.
W 1904 roku dyrektorem szpitala został dr Neisser, wybitny naukowiec i postać ceniona w świecie nauki. W czasie swojej 26-letniej kariery w bolesławieckim szpitalu zasłynął z wprowadzenia najnowocześniejszych metod w dziedzinie leczenia chorób psychicznych, a także wynegocjował z władzami miasta umowę dotyczącą wyłączenie terenów zlokalizowanych wokół placówki z planów rozbudowy miasta, co zapewniało ciszę i harmonię potrzebną w terapii pacjentów.
Jego największym osiągnięciem była rozbudowa placówki w latach 1909-1913, co pozwoliło na zwiększenie liczby pacjentów do 1100 osób. Nowo powstałe budynki były wybudowano w duchu modernizmu: ze spadzistymi dachami, loggiami i balkonami. W tym okresie powstała nowa kaplica, nawiązująca do stylu romańskiego.
Łącznie powierzchnia terenów szpitalnych wynosiła około 160 hektarów, co zapewniało samowystarczalność zakładu. W czasie pierwszej wojny światowej obiekt pełnił funkcję szpitala wojskowego, a w okresie II wojny światowej personel szpitala starał się wypełniać swoje zadania jak najlepiej.
W związku ze zmianą sytuacji na froncie w ostatnich miesiącach wojny podjęto decyzję o wypisaniu pacjentów lżej chorych, a tych zagrażających otoczeniu prawdopodobnie „pozbyto się”.
Dziś budynki dawnego zakładu służą nadal ludziom chorym w postaci Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych. W kolejnym artykule zaprezentuję powojenną historię szpitala i ludzi, którzy go tworzyli w drugiej połowie XX wieku.
Źródła i zdjęcia: Wratislaviae Amici, Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Bolesławcu, A. Bober, A. Żurek.
Sebastian Zielonka – historyk, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego. Specjalizacja: archiwistyka i dokumentalistyka konserwatorska. Interesuje się historią regionu i życia społecznego Europejczyków w XX wieku. W wolnym czasie podróżuje.
informacja: Sebastian Zielonka